Kamienica

I.    Cel i zakres dokumentacji
Celem niniejszego opracowania jest opis prac konserwatorskich wykonanych na elewacji kamienicy przy ul. M. Kopernika 30 w Warszawie, w okresie od 13.08.2018 r. do 15.11.2018 r.                
W dokumentacji opisano metody wykonania prac konserwatorskich oraz użyte materiały. Opisano także różnice w opisie stanu faktycznego elewacji pomiędzy stanem ocenionym przed rozpoczęciem prac a stanem stwierdzonym podczas dokładnych oględzin obiektu, dokonanych z rusztowań ustawionych przy elewacji, po rozpoczęciu prac.

II.    Podstawy formalne wykonania dokumentacji
a) Kamienica przy ul. M. Kopernika 30 w Warszawie jest wpisana do rejestru zabytków decyzją Stołecznego Konserwatora Zabytków w Warszawie z dnia 1.07.1965 r. pod nr A-685. 
b) W dniu 19.02.2014 r. Stołeczny Konserwator Zabytków decyzją nr 247N/14 pozwolił Krajowemu Związkowi Rewizyjnemu Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” ul. M. Kopernika 30, 00-950 Warszawa na prowadzenie prac konserwatorskich elewacji budynku przy ul. M. Kopernika 30 w Warszawie, zgodnie z Programem prac konserwatorskich dla elewacji kamienicy ul. Kopernika 30 w Warszawie, autorstwa mgr Zuzanny Wrzos oraz zgodnie z opisem zawartym w Uzupełnieniu dotyczącym złożonego programu prac dotyczących kamienicy Centralnego Towarzystwa Rolniczego ul. Kopernika 30, opracowanym po spotkaniu z przedstawicielami Stołecznego Konserwatora Zabytków w dniu 11.02.2014 r., autorstwa mgr Kazimierza Sztarbałło.
c) Decyzjami Stołecznego Konserwatora Zabytków nr 2218N/14 z dnia 27.10.2014 r. oraz nr 1939N/16 z dnia 5.09.2016 r. Stołeczny Konserwator Zabytków zmieniał termin ważności pozwolenia, ustalając go ostatecznie na 31.12.2019 r.
d) W dniu 20.07.2018 r. Prezydent m. st. Warszawy decyzją nr 420/Ś/2018 zatwierdził projekt budowlany i udzielił pozwolenia na roboty budowlane obejmujące konserwację kamiennej elewacji budynku przy ul. Kopernika 30 w Warszawie na dz. ew. nr 71 z obrębu 5-04-05.
Podstawą do wykonania prac były następujące opracowania:
– Program prac konserwatorskich dla elewacji kamienicy ul. Kopernika 30 w Warszawie, autorstwa mgr Zuzanny Wrzos, z dnia 20.12.2013 r.,
– Kamienica Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Warszawa Kopernika 30. Uzupełnienia dotyczące złożonego programu prac dotyczących w/w kamienicy opracowane po spotkaniu z przedstawicielami Stołecznego Konserwatora Zabytków w dniu 11.02.2014, autorstwa mgr Kazimierza Sztarbałło,
– Wyjaśnienia dla uwag do programu konserwacji elewacji Warszawa ul. Kopernika 30 oraz uzupełnienia ustalone wymaganiami protokołu ze spotkania przy obiekcie w dniu 11 lutego 2014, autorstwa mgr Kazimierza Sztarbałło.
– projekt budowlany Remont elewacji frontowej zabytkowej kamienicy usytuowanej przy ul. Kopernika 30 w Warszawie, autorstwa mgr inż. arch. Ryszarda Szczęsnego, z czerwca 2018 r.

III.    Historia kamienicy
według opracowania pt. Kamienica Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Warszawa Kopernika 30. Uzupełnienia dotyczące złożonego programu prac dotyczących w/w kamienicy opracowane po spotkaniu z przedstawicielami Stołecznego Konserwatora Zabytków w dniu 11.02.2014, autorstwa mgr Kazimierza Sztarbałło, uzupełniona przez autorkę niniejszej dokumentacji.
Kamienica Centralnego Towarzystwa Rolniczego przy ul. M. Kopernika 30 w Warszawie została wzniesiona w latach 1911 – 1912, na podstawie projektu architektów: Czesława Przybylskiego i Alfonsa Gravier. Zygmunt Otto i Józef Gardecki byli autorami dekoracji rzeźbiarskiej. Kamienica składała się z części frontowej, stojącej przy ulicy oraz z podłużnej oficyny przylegającej centralnie do budynku głównego. Według Marty Leśniakowskiej  obiekt reprezentuje cechy wczesnego modernizmu i tzw. nowego empire’u, ale, zdaniem autorki tej dokumentacji, jej oryginalny wygląd wskazuje raczej na cechy stylu neobarokowego. Kamienica została uszkodzona podczas II wojny światowej. Przede wszystkim utraciła ona cały dach, co potwierdza fotografia lotnicza z 1945 r.  Ponadto, zgodnie z opisem Biura Odbudowy Stolicy z 26.03.1945 r., spalono dwie dolne i ostatnią kondygnację budynku, ale stropy Kleina zachowały się w dobrym stanie, a budynek nadawał się do odbudowy. Natomiast oficyna kamienicy została w znacznym stopniu spalona. Obiekt był wówczas siedzibą biur Syndykatu Rolniczego. Według lustracji Biura Odbudowy Stolicy z dnia 18.09.1946r., obiekt określono już jako nieuszkodzony , co oznacza, że przeprowadzono jego remont zabezpieczający. W latach 1947-1948 budynek wyremontowano całkowicie i przekazano Centrali Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, niemniej jednak nie odtworzono grupy rzeźbiarskiej, wieńczącej pierwotnie attyki. W 1964 r. planowano umieszczenie w dachu od frontu przeszklonej wystawki, ale zamiast tego wzniesiono tam jedynie niski murek. Decyzją z dnia 1.07.1965 r. kamienicę wpisano do rejestru zabytków. Obecnie obiekt jest współwłasnością spółdzielczych związków rewizyjnych i zarządzaną przez  Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. W 2015 r. przeprowadzono prace konserwatorskie dwóch sztuk metalowych, ozdobnych drzwi w kamienicy: zamykających przejazd bramny po lewej stronie oraz prowadzących do głównego wejścia budynku. Po pracach konserwatorskich drzwi te stały się wyrazistym elementem w kompozycji elewacji.  

IV.    Opis kamienicy
Pierwotny wygląd kamienicy przedstawia fotografia z 1936 r., zamieszczona w miesięczniku Architektura i Budownictwo, rocznik 1936, nr 8-9-10, str. 268 . Fotografię tę przedstawiono także na stronie internetowej Fundacji „Warszawa1939.pl” . Zamieszczono go także w niniejszej dokumentacji.
Obiekt zachował swój wygląd niemal bez zmian. Fasada ma pięć kondygnacji, z tego dwie pierwsze, oddzielone gzymsami kordonowymi, są wyższe od pozostałych. Elewacja obłożona jest płytami piaskowcowymi, z wyjątkiem cokołu z okładziną granitową oraz granitowych schodów w portalu. Pierwsza kondygnacja jest rustykowana i boniowana, pozostałe kondygnacje mają gładką fakturę. Taki sposób zróżnicowania faktury elewacji, poprzez zastosowanie „surowego” materiału w przyziemiu, jest charakterystyczny dla sztuki okresu renesansu i baroku, co potwierdza nawiązanie stylistyczne przez projektanta budynku do cech baroku. W przyziemiu umieszczono monumentalny portal w centralnej osi oraz boczny wjazd z lewej strony. Znajdują się tu także, rozmieszczone niesymetrycznie prostokątne witryny z wejściem do sklepu po prawej stronie. Przed II wojną światową przyziemie elewacji było zakomponowane symetrycznie: po obu stronach głównego portalu znajdowały się duże, prostokątne, witryny, przedzielone po środku wejściami, a skrajna witryna po prawej stronie odpowiadała wielkością wjazdowi w skrajnej lewej osi. Ta kompozycja zachowała się do dzisiaj po prawej stronie elewacji. Monumentalny portal flankowany jest rustykowanymi, dzielonymi pilastrami, których kapitele dekorują esownice z motywem liścia. Pilastry dźwigają przerwany naczółek o falistym zarysie, zwieńczony szerokim, profilowanym  gzymsem. Skrzydła naczółka podbite są od dołu trzema płaskimi kostkami z każdej strony. zapadają się ku środkowi, tworząc łukowe wcięcia, z których wyrasta szeroki cokół, niosący rzeźbę Siewcy. W półkolistym tympanonie naczółka umieszczono płaskorzeźbę, przedstawiającą skrzyżowane kosę i grabie, oplecione wstęgą i spięte w środku dużym, fantazyjnym kwiatem o ślimakowym kształcie oraz girlandą kwiatową po prawej stronie. Tympanon wieńczy zwornik w kształcie niesymetrycznie wygiętego, mięsistego liścia. Przednią ścianę cokołu zdobi szeroka tarcza, o zwijających się miękko, liściastych krawędziach. Wieńczy ją zwornik o kształcie liściastej esownicy.
Nad portalem góruje monumentalny posąg Siewcy z piaskowca, ustawiony prawym profilem, w pozycji 3/4. Postać ukazana jest dynamicznie, w ruchu, a układ rąk, z których lewa sięga do przewieszonej przez prawe ramię płachty, a prawa  odchyla się do tylu w geście zamachu, przedstawia moment rzucania ziarna na zasiew.
Druga kondygnacja jest bardzo reprezentacyjna, przepruta siedmioma oknami, z których pięć środkowych, wysokich, zamkniętych jest pełnym łukiem, ozdobionym wicią roślinną oraz zwornikiem w kształcie maszkaronu z rogami. Nad dwoma skrajnymi, mniejszymi, prostokątnymi oknami na tej kondygnacji umieszczono owalne okulusy. Trzy górne kondygnacje podzielone są pilastrami w wielkim porządku. Na trzeciej kondygnacji widnieją trzy balkony: środkowy – piaskowcowy, z balustradą flankowaną dwoma dużymi rzeźbami, przedstawiającymi putta, dźwigające przeskalowane w rozmiarze kiście winogron oraz liście palmowe. Balkon wspierają bardzo rozbudowane, niezwykle dekoracyjne kroksztyny. Boczne balkony ozdobiono metalowymi balustradami neobarokowymi, z motywem przeplatających się, delikatnych wici roślinnych. Okna trzech wyższych kondygnacji mają kształt prostokąta, z wyjątkiem, zamkniętego łukiem, środkowego okna w najwyższej kondygnacji. Pięć środkowych okien tego piętra podkreślono girlandami. Na długości pięciu osi środkowych, elewację wieńczy attyka, zamknięta wydatnym gzymsem, pozbawiona pierwotnej grupy rzeźbiarskiej, znajdującej się przed II wojną światową na centralnej osi. W obecnym widoku budynku brakuje również podkowiastych lukarn ustawionych pierwotnie na szczycie attyki. Dekorację fasady uzupełniają piaskowcowe detale, takie jak opaski okien, zworniki nad nimi  oraz wsporniki pod balkonami bocznymi. Fakturę części fasady uzyskano techniką groszkowania, a część detali jest żłobkowana.  
Ponadto, witryna sklepowa po prawej stronie posiada oryginalną, metalową, malowaną konstrukcję, a do sklepu prowadzą betonowe schody z ceramiczną okładziną. Drzwi główne oraz brama boczna mają również metalową konstrukcję i pochodzą z Fabryki Wyrobów Żelaznych, Konstrukcji i Ornamentów Henryka Zielezińskiego w Warszawie, o czym świadczy tabliczka umieszczona na drzwiach głównych. Od okresu przedwojennego, do ok. 2010 r. portal kamienicy i część elewacji do wysokości trzeciej kondygnacji porastała roślinność pnąca.
W Uzupełnieniu dotyczącym złożonego programu prac… opisano m.in. stan zachowania elewacji, wymieniając także przyczyny jej zniszczeń. Według tego opracowania, widoczne były przebarwienia, plamy i przyciemnienia na rzeźbach, płaskorzeźbach oraz nad i pod gzymsami, a także na kamiennych płytach balkonów. Częściowemu zniszczeniu uległy też płyty granitowe na cokole. Cała powierzchnia elewacji była zanieczyszczona wykwitami soli, z wyjątkiem czół płyt balkonów. Elementy ślusarki, tj. balustrady balkonów oraz drzwi wejściowe i brama wjazdowa zachowane były dość dobrze i wymagały jedynie malowania. Skorodowane obróbki blacharskie wymagały wymiany. 

V.    Zakres wykonanych robót
W wyżej wymieniony Programie prac konserwatorskich wymieniono następujący zakres prac:
1.    Elementy z piaskowca – płyty okładziny, dekoracyjne gzymsy i elementy wystroju architektonicznego, rzeźby kamienne.
1.1.    Oczyszczanie kamienia
– usuwania korozji biologicznej – likwidacja glonów i mchów
– usuwania powłok z farb lub napisów graffiti.
– usuwanie zabrudzeń ogólnych: sadzy, brudu itp.
1.2.    Wzmacnianie, konsolidacja strukturalna w przypadku osłabienia struktury kamienia, wstawianie brakujących elementów.
1.3.    Naprawa spękań, pustek i miejsc wadliwych w podłożu pod  elementami kamiennymi, mocowanie fragmentów, które utraciły przyczepność do podłoża.
1.4.    Uzupełnianie ubytków kamienia.
1.5.    Wypełnianie ubytków w  spoinach.
1.6.    Scalanie kolorystyczne miejsc i elementów naprawianych oraz uzupełnianych.
1.7.    Hydrofobizacja elewacji
– zabezpieczenie przed graffiti.
Zgodnie z zastrzeżeniem zawartym w Programie prac konserwatorskich, niektóre elementy tego Programu zostały nieco zmienione, po ustawieniu rusztowań i dokładnym przeglądzie elewacji. Stwierdzono występowanie na elewacji uzupełnień cementowych oraz dawnych kitów, wykonanych w tradycyjnej technologii mieszanki kruszywa i spoiwa pochodzenia organicznego. Na elewacji znajdowały się także uchwyty na flagi: para uchwytów ozdobnych, pochodzących prawdopodobnie z okresu II wojny lub tuż po jej zakończeniu oraz para uchwytów współczesnych.    
1.    Elementy z piaskowca – płyty okładziny, dekoracyjne gzymsy i elementy wystroju architektonicznego, rzeźby kamienne
1.1.    Oczyszczanie kamienia
Przed przystąpieniem do prac, dokonano z rusztowania oględzin stanu zachowania elewacji, porównując go z Programem prac konserwatorskich. Usunięto z elewacji metalowe uchwyty na flagi. Następnie, oczyszczono elementy kamienne metodą piaskowania na mokro, usuwając nawarstwienia, brudu i nalotów. Stopień doczyszczenia dobrano metodą prób na fragmencie elewacji, tak, aby nie usuwać delikatnej patyny.
Na elewacji nie stwierdzono korozji biologicznej ani graffiti, w związku z tym, zrezygnowano z proponowanych w Programie prac konserwatorskich zabiegów, dotyczących usuwania tego typu nawarstwień. Zabrudzenia o zabarwieniu zielonkawym okazały się patyną (tzw. grynszpan szlachetny), pochodzącą z miedzianych elementów obróbek pod balkonami głównym i lewym. Patynę usunięto w trakcie piaskowania i dodatkowo jej ślady zmalowano w procesie scalania kolorystycznego części elewacji, stosując farbę laserunkową.
Zabrudzenia, szczególnie na rzeźbach, usunięto pastą firmy Remmers Fassadenreiniger-Paste (nr produktu 0666) firmy Remmers, wskazaną w Programie prac konserwatorskich, wykonując najpierw próby, dotyczące ustalenia czasu pozostawania preparatu na powierzchniach kamienia. Pastę naniesiono równomiernie pędzlem na lekko wilgotne powierzchnie przeznaczone do czyszczenia i pozostawiono na 2 do 5 minut. Następnie, czyszczone powierzchnie zostały umyte dużą ilością ciepłej wody o temperaturze ok. 80o C, pod ciśnieniem. Miejscowe, mocniejsze zabrudzenia starto mechanicznie twardą szczotką i delikatnie wydłutowano.
Po oczyszczeniu, rzeźby poddano odsalaniu, nakładając na nie tampony z ligniny, nasączone wodą bezjonową, powodującą migrację soli do rozszerzonego środowiska.
1.2.    Wzmacnianie, konsolidacja strukturalna w przypadku osłabienia struktury kamienia, wstawianie brakujących elementów
Dokonano oględzin stanu zachowania okładziny elewacji z rusztowań i stwierdzono konieczność zamocowania części obluzowanych płyt. W związku z tym, wykonano ich kotwienie. Założono 170 kotew chemicznych, złożonych z prętów gwintowanych o długości 20 cm i średnicy 10 mm, według oznaczeń na załączonym rysunku elewacji. Wzmocniono obramienie lewego okna na najwyższej kondygnacji preparatem KSE 100 w połączeniu ze środkiem KSE 300, metodą polewania urządzeniami natryskowymi, zgodnie z Programem prac konserwatorskich, małymi fragmentami, sposobem „mokre na mokre”.
1.3.    Naprawa spękań, pustek i miejsc wadliwych w podłożu pod elementami kamiennymi, mocowanie fragmentów, które utraciły przyczepność do podłoża
Po wzmocnieniu osłabionych elementów kamiennych uzupełniono spękania w gzymsach, spowodowane m.in. rdzewieniem metalowych klamer oraz spękania obramień okien. Sklejono także uszkodzone wsporniki balkonów bocznych. Do naprawy spękań zastosowano środek Injektionsleim 2K firmy Remmers (nr produktu  0475 i 0476). To bardzo drobnoziarniste spoiwo nie zawiera składników powodujących ewentualną korozję stalowych elementów konstrukcyjnych, jest także odporne na działanie wody i mrozu. Zawiesinę wtłaczano i wlewano w szczeliny.
1.4.    Uzupełnianie ubytków kamienia
Zgodnie z Programem prac konserwatorskich, ubytki w dekoracjach kamiennych uzupełniono masą mineralną Restauriermörtel firmy Remmers, dobierając indywidualnie uziarnienie i odcień materiału z palety Remmers, na podstawie dostarczonej próbki kamienia. Przed nałożeniem zaprawy w większych ubytkach wykonano rdzenie z zaprawy podkładowej Grundiermörtel. Ubytki przedmuchano sprężonym powietrzem, namoczono i położono na nich zaprawę Restauriermörtel w konsystencji szlamu. Następnie, na świeżą warstwę szlamu nałożono zaprawę Restauriermörtel w konsystencji plastycznej, tak aby warstwa zaprawy wystawała 1-2 mm powyżej powierzchni. Zaprawa, o lekkim stopniu związania, została przetarta pacą gumową, porowatą, a następnie, po 3 – 4 godzinach poddana obróbce kamieniarskiej (groszkowanie i ryflowanie), w celu dopasowania jej do warstwy oryginalnej. Miejsca uzupełnione były stale nawilżane przez 3 dni.
Większe ubytki wypełniono flekami z odpowiednio dobranego kamienia. Flekami uzupełniono przede wszystkim murek na dachu, obramienia okien oraz fragmenty płyt elewacji. Do sklejania fleków zastosowano, przewidziany w Programie prac konserwatorskich, epoksydowy klej szybkowiążący Epoxy Quick 100 firmy Remmers (nr produktu  0899).
1.5.    Uzupełnianie ubytków w spoinach
Ubytki w spoinach elementów kamiennych wypełniono hydrauliczną, dwuskładnikową zaprawą, modyfikowaną emulsją żywicy epoksydowej, Fugenmörtel ECC, firmy Remmers, zgodnie z Programem prac konserwatorskich. Spoiny zostały oczyszczone z luźnych cząstek, na głębokość ok. 1,5 cm i wstępnie zwilżone, a przed wykonaniem spoinowania przeprowadzono próby, w celu ustalenia odpowiedniego odcienia oraz stopnia wytrzymałości i przyczepności materiału. Zaprawę, wymieszaną do konsystencji wilgotnej ziemi, nakładano ręcznie.
1.6.    Scalanie kolorystyczne miejsc i elementów naprawianych oraz uzupełnianych
Miejsca i elementy elewacji wcześniej uzupełniane, naprawiane oraz przebarwione pomimo czyszczenia, szczególnie większe uzupełnienia i fleki pomalowano środkiem Historic Lasur firmy Remmers (nr produktu 6476), zabarwionym farbą Siliconharzfarbe LA, firmy Remmers (nr produktu 6415). Farba Historic Lasur jest przeznaczona przede wszystkim do stosowania na obiektach zabytkowych wykonanych z kamieni naturalnych. Preparat ma niewielki stopień krycia materiału (laserunek), tworząc jednocześnie warstwę cienkiej, hydrofobowej powłoki ochronnej. Stosowany jest do ochrony kamienia, który mógłby być narażony na zniszczenie (np. pęcznienie piaskowca o spoiwie ilastym), w przypadku zastosowania głęboko penetrującego środka impregnującego. Po pomalowaniu kamienia farbą Historic Lasur  zachowuje on swój „żywy”, trójwymiarowy charakter i oryginalną fakturę.  Farba silikonowa Siliconharzfarbe LA zawiera dodatki biobójcze, chroniące podłoże przed glonami i grzybami.  Ponadto, przy wysokim stopniu przepuszczalności pary wodnej i dwutlenku węgla, powoduje ona dużą odporność kamienia na gwałtowne zalewanie przez silne deszcze i wodę rozbryzgową oraz zapobiega powstawaniu ciemnych plam od wilgoci.
Elementy wcześniej zaimpregnowane pomalowano bezbarwnym impregnatem hydrofobizującym Funcosil WS, firmy Remmers, zabarwionym farbą Siliconharzfarbe LA, dobieraną pod względem koloru indywidualnie, do koloru kamienia w miejscu jej użycia.
1.7.    Hydrofobizacja elewacji
Przed wykonaniem zabiegu hydrofobizacji elewacji, wykonano dodatkową izolację poziomą płyt balkonów, stosując bezrozpuszczalnikowy koncentrat krzemionkujący, o działaniu wzmacniającym, Kiesol firmy Remmers oraz środek MB 2K (Multi-Baudicht 2K), tej samej firmy, posiadający właściwości szlamu uszczelniającego oraz bitumicznej powłoki grubowarstwowej.
Naprawiono i uzupełniono obróbki blacharskie osłaniające gzymsy i parapety okien. Miejsca połączenia obróbek ze ścianą oraz spoiny między ścianami i oknami wypełniono masą MS 150 firmy Remmers, zgodnie z Programem prac konserwatorskich. Klej ten charakteryzuje się silną przyczepnością do podłoża i szybko twardnieje.
Oględziny górnej powierzchni gzymsów wykazały brak konieczności ich uszczelniania, przed naprawieniem, pokrywających je obróbek blacharskich. Wszystkie obróbki zostały naprawione i uzupełnione. Zgodnie z Programem prac konserwatorskich, hydrofobizację elewacji przeprowadzono materiałem Funcosil SL firmy Remmers, który zmniejsza wnikanie wody i substancji szkodliwych w powierzchnie kamienia naturalnego. Ponadto, preparat ten poprawia odporność na działanie mrozu i soli rozmrażającej oraz brudzenie. Środek aplikowano metodą polewania bezciśnieniowego, wielokrotnie, aż do pełnego nasycenia. Środek ten zastosowano również do impregnacji rzeźb, nanosząc go metodą polewania.
Zabezpieczenie przed graffiti
Na zakończenie prac zabezpieczających, elewacja do wysokości pierwszej kondygnacji została zabezpieczona przed graffiti środkiem Graffiti–Schutz firmy Remmers (nr produktu 0685). Jest to wodnisto-mleczny preparat, który po wyschnięciu staje się bezbarwny. Zabezpiecza on podłoże mineralne przed nadmiernym zawilgoceniem oraz wchłanianiem innych zanieczyszczeń.
Środek ten został naniesiony na elewację metodą polewania niskociśnieniowego, dyszą o dużej szerokości, aż do nasycenia muru, następnie rozprowadzony dodatkowo pędzlem. Po takim zabezpieczeniu, ewentualne graffiti usuwa się gorącą wodą o temperaturze 80-90o C, pod wysokim ciśnieniem. W przypadku usunięcia graffiti, preparat będzie musiał być ponownie nałożony.
Na zakończenie prac, po obu stronach portalu wejściowego umocowano wypiaskowane, historyczne uchwyty do flag.
Opisane w niniejszej dokumentacji prace miały charakter prac restauratorskich, ponieważ nie tylko zabezpieczyły elewację budynku przed dalszym niszczeniem, ale także doprowadziły ją do pełnej świetności, ukazując w pełni jej pierwotny wyraz artystyczny. Dokonano tego poprzez wydobycie pełnej plastyki rzeźb, uczytelnienie rysunku detali architektonicznych oraz  ujawnienie bogactwa faktury wszystkich elementów elewacji. 

VI.    Dokumentacja fotograficzna
Integralną część niniejszej dokumentacji stanowi załącznik w postaci dokumentacji fotograficznej autorstwa Małgorzaty Gmiter, Kazimierza Sztarbałło oraz Ryszarda Szemraj.